Η ανοιχτή πρόσβαση στην πολιτιστική κληρονομιά είναι θεμελιώδους σημασίας για την ενίσχυση της κατανόησης, της δημιουργικότητας και της συνεργασίας στην κοινωνία. Πολιτιστικοί φορείς όπως μουσεία, βιβλιοθήκες και αρχεία (Cultural Heritage Institutions – CHIs), διαδραματίζουν έναν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση και τη διάδοση αυτής της κληρονομιάς. Η υιοθέτηση ανοικτών αδειών Creative Commons (CC) και εργαλείων δημόσιου τομέα αποτελεί έναν απλό και αποτελεσματικό τρόπο για να καταστούν τα πολιτιστικά υλικά και τα μεταδεδομένα προσβάσιμα και επαναχρησιμοποιήσιμα από όλους.
Γιατί είναι σημαντική η ανοιχτότητα;
Η ανοιχτή πολιτιστική κληρονομιά προσφέρει πολλαπλά οφέλη: δημιουργοί αντλούν έμπνευση, ερευνητές ανακαλύπτουν νέες ερμηνείες, φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς συνδέονται με ευρύτερα κοινά, και το ευρύ κοινό μπορεί να κατανοήσει βαθύτερα τον κόσμο. Όπως αναφέρεται και στην έκθεση What are the Benefits of Open Culture?, η ανοιχτότητα καταργεί τα εμπόδια μεταξύ ανθρώπων και πολιτισμού, ενισχύοντας τη σύνδεση, τη συμμετοχή και την κατανόηση.
Ψηφιακές Αναπαραγωγές και Κοινό Κτήμα
Ένα κρίσιμο σημείο είναι η αναγνώριση ότι πιστές ψηφιακές αναπαραγωγές έργων που βρίσκονται ήδη στο κοινό κτήμα δεν δημιουργούν νέα πνευματικά δικαιώματα. Σύμφωνα με την Οδηγία 2019/790 της ΕΕ για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Ενιαία Αγορά, και ειδικά το Άρθρο 14, δεν πρέπει να αναγνωρίζονται νέα δικαιώματα για τις αναπαραγωγές έργων οπτικής τέχνης των οποίων η διάρκεια προστασίας έχει λήξει. Δηλαδή, μια ψηφιακή «δίδυμη» εκδοχή ενός έργου που είναι ήδη στο δημόσιο τομέα, πρέπει να παραμείνει επίσης στον δημόσιο τομέα.
Η Creative Commons υποστηρίζει αυτή τη θέση μέσα από το Open Culture Program, και συμφωνεί με οργανισμούς όπως η Europeana και η Communia Association, που εργάζονται για την προώθηση της ανοιχτής πρόσβασης στην πολιτιστική κληρονομιά.
Κατάλληλα Εργαλεία και Άδειες
Ανάλογα με τη φύση του υλικού, διατίθενται διαφορετικά εργαλεία Creative Commons για την κατάλληλη διάθεση του περιεχομένου:
1. Ψηφιακές Αναπαραγωγές Δημόσιου Τομέα
Για υλικά που δεν προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα, είτε γιατί η προστασία έχει λήξει είτε γιατί ποτέ δεν προστατεύτηκαν:
Η χρήση CC0 για τέτοιες αναπαραγωγές επιβεβαιώνει νομικά την απουσία περιορισμών και ενισχύει το κοινό γνώσης και πολιτισμού.
2. Ψηφιακές Αναπαραγωγές Προστατευόμενων Έργων
Για έργα που βρίσκονται ακόμα υπό πνευματική προστασία, οι παρακάτω άδειες είναι κατάλληλες:
Αυτές οι άδειες επιτρέπουν επαναχρησιμοποίηση, ακόμα και εμπορική, με την αναφορά του δημιουργού (στην περίπτωση του CC BY) ή με υποχρέωση διαμοιρασμού υπό τους ίδιους όρους (CC BY-SA).
3. Ψηφιακά Γεννηθέντα Έργα (Born-Digital Works)
Για υλικό που δημιουργήθηκε ψηφιακά και προστατεύεται:
Αν το έργο δεν υπόκειται σε προστασία, τότε ενδείκνυνται το CC0 ή το PDM.
4. Μεταδεδομένα (Metadata)
Τα μεταδεδομένα, συνήθως αποτελούμενα από καθαρά πραγματικά στοιχεία (fact-based), δεν προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα. Παρόλα αυτά, για να αποφευχθεί οποιαδήποτε νομική αβεβαιότητα, συνιστάται η χρήση της CC0, που αφαιρεί κάθε δικαίωμα και επιτρέπει απεριόριστη επαναχρησιμοποίηση. Αυτό ενισχύει:
- την εγκυρότητα και επανάληψη ερευνών
- τη συνεργασία και εμπλουτισμό δεδομένων
- τη διαφάνεια
- την ταχύτερη κατανόηση κοινωνικών και επιστημονικών προβλημάτων
5. Υλικό Δημιουργημένο από Φορείς (CHIs)
Για έργα που έχουν δημιουργηθεί ή ανήκουν στους φορείς:
Η επιλογή ανάμεσα στις άδειες εξαρτάται από το επιθυμητό επίπεδο ανοικτότητας και ελέγχου.
Αναγνώριση και Απόδοση
Πολλοί πολιτιστικοί φορείς επιθυμούν να λαμβάνουν αναγνώριση όταν υλικό από τις συλλογές τους χρησιμοποιείται. Ωστόσο, δεν είναι καλή πρακτική να χρησιμοποιείται άδεια για τον σκοπό αυτό όταν το υλικό είναι στο δημόσιο τομέα, καθώς αυτό μπορεί να δημιουργήσει παρανόηση περί ύπαρξης πνευματικών δικαιωμάτων.
Αντ’ αυτού, προτείνεται η εφαρμογή «σπρωξίματος» (nudging), δηλαδή η ενθάρρυνση των χρηστών να αναφέρουν την προέλευση του υλικού με μη δεσμευτικό αλλά καθοδηγητικό τρόπο. Η προσέγγιση αυτή περιγράφεται στον οδηγό Nudging Users To Reference Institutions When Using Public Domain Materials, που προσφέρει πρακτικές λύσεις και ιδέες για:
- το πώς να σχεδιαστούν παροτρύνσεις (nudges)
- ποια πληροφορία να περιέχει η πρόταση αναφοράς
- πώς να δομηθούν τα δεδομένα ώστε να διευκολύνεται η αναφορά
Η Δύναμη της Ανοιχτής Κουλτούρας
Η χρήση των αδειών και εργαλείων Creative Commons προσφέρει νομική σαφήνεια και ενισχύει τη συμμετοχή στον παγκόσμιο πολιτιστικό διάλογο. Δίνοντας πρόσβαση σε περισσότερους ανθρώπους, οι φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς ενισχύουν την αποστολή τους, προσελκύουν νέο κοινό, και συμβάλλουν σε μια παγκόσμια κοινότητα γνώσης και δημιουργικότητας.
Πίνακας Σύνοψης
| Τύπος Περιεχομένου | Προτεινόμενες Άδειες ή Εργαλεία |
|---|---|
| Ψηφιακές αναπαραγωγές έργων δημόσιου τομέα | Public Domain Mark 1.0 International , CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication |
| Ψηφιακές αναπαραγωγές εντός πνευματικής προστασίας | CC0 ή Attribution 4.0 International (CC BYή Attribution-ShareAlike 4.0 International (CC BY-SA) |
| Ψηφιακά γεννηθέντα έργα | CC0 ή CC BY ή CC BY-SA |
| Μεταδεδομένα | CC0 |
| Υλικό υπό την κυριότητα των φορέων | CC0 ή CC BY ή CC BY-SA |
Η επανάχρηση, η διάχυση και η ανοιχτή πρόσβαση στην πολιτιστική κληρονομιά δεν είναι απλώς νομικά ζητήματα – είναι ζήτημα δημοκρατίας, ισότητας και βιωσιμότητας. Με τα κατάλληλα εργαλεία, μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα κοινό μέλλον βασισμένο στην ελεύθερη πρόσβαση, την εμπιστοσύνη και τη συνεργασία.
Ας διασφαλίσουμε ότι η πολιτιστική κληρονομιά μας είναι προσβάσιμη – για όλους, παντού.
Πηγή άρθρου: https://creativecommons.org/